Chanukija – lampka używana podczas trwającego osiem dni święta Chanuka, obchodzonego na pamiątkę żydowskiego powstania Machabeuszy i ponownego poświęcenia Świątyni Jerozolimskiej. Święto przypomina o cudzie, jaki się wówczas wydarzył – zaledwie jeden dzban oliwy wystarczył na podtrzymanie płomienia w lampie przez osiem dni uroczystości oczyszczenia (https://sztetl.org.pl/pl/slownik/chanuka, dostęp 19.10.2020). Chanukę w dużej części obchodzono w domach, stąd obecność chanukiji w każdej religijnej żydowskiej rodzinie.
Chanukija składa się z ośmiu osobnych lampek, zapalanych w kolejne dni święta od pomocniczego palnika zwanego szamesem. Najczęściej występuje w formie lampki z zapleckiem lub świecznika nawiązującego kształtem do menory świątynnej (https://sztetl.org.pl/pl/slownik/menora, dostęp 19.10.2020). Innym typem chanukiji były lampki w kształcie skrzyneczki, używane w podróży. Współcześnie produkowane są najróżniejsze rodzaje chanukij, które starają się łączyć tradycję z nowoczesnością. Lampki często mają bogatą ornamentykę odwołującą się do symboliki żydowskiej (lwy, korona, menora świątynna etc.).
Najstarsze zachowane chanukije z ziem polskich pochodzą z XVIII w. O innych obiektach związanych ze świętem Chanuka, zobacz: MHZP-M129.
Święto chanuki i związane z nim zwyczaje znajdują odzwierciedlenie w dziełach sztuki i literaturze. Motyw chanuki można znaleźć m.in. na obrazie Natana Gutmana. Chanuka była także często opisywana przez mistrzów żydowskiej literatury, jak choćby Isaaca B. Singera, Icchoka L. Pereca w „Opowiadaniach chasydzkich i ludowych”, czy Szaloma Asza w „Warszawie”.
To, jak ważnym przedmiotem dla tradycyjnej rodziny żydowskiej była chanukija, dobrze oddaje dzieło klasyka literatury jidysz Isaaca Bashevisa Singera „Moc światła: Osiem opowieści chanukowych” (Gdynia 1991, s. 22).
„W wieczór chanukowy, najstarszy z rodzeństwa Maniuś, resztę pieniędzy, które zostały z wyprzedanych z domu rzeczy, przeznaczył na oliwę i knoty do lampy chanukowej. Drogocenna lampa była jedną z nielicznych rzeczy, których ojciec nie pozwolił mu sprzedać przed świętem”.
Warto dodać, że Chanuka zyskała wręcz symboliczne znaczenie na przełomie XIX i XX w., w okresie rozkwitu ruchu syjonistycznego. Współcześnie zarówno w Izraelu, jak i w diasporze żydowskiej, Chanuka stanowi ważne święto, które jest obchodzone hucznie i ma charakter radosny, punktem rozpoczynającym obchody jest zapalenie świecy chanukowej.
Maciej Wzorek, Natalia Różańska
