Te bramy to ikoniczne miejsca pamięci – żydowskiej, polskiej, romskiej, niemieckiej, europejskiej. A być może uniwersalnej pamięci wojny i Zagłady.

Ale to też miejsca bardzo realne, o konkretnej materialności i historyczności. Brama Auschwitz kierowała do obozu koncentracyjnego (Auschwitz I), działającego od wiosny 1940 do stycznia 1945. „Brama śmierci” – zbudowana w tym kształcie dopiero w 1943 (bezpośrednie tory kolejowe doprowadzono dopiero wiosną 1943) – wprowadzała do Auschwitz II, czyli Birkenau – największego z istniejących obozów zagłady. 

Odczytane w szerszym historycznym kontekście obie bramy – i oba te obozy – są znakami rozpoznawczymi konkretnych rodzajów nazistowskich zbrodni. Brama w Auschwitz – systemu obozów koncentracyjnych funkcjonujących i stale rozwijanych w III Rzeszy od pierwszych do ostatnich miesięcy jej istnienia. Wzorcowy dla całego tego systemu KL Dachau został utworzony w marcu 1933, niespełna dwa miesiące po objęciu przez Adolfa Hitlera urzędu kanclerza Niemiec. Działał do 29 kwietnia 1945, kiedy więźniowie zostali wyzwoleni przed oddziały amerykańskie. W ciągu tych kilkunastu lat z utworzonego pośpiesznie prowizorycznego ośrodka tymczasowej izolacji przeciwników politycznych, KL Dachau stał się centralnym punktem rozbudowanego systemu obozowego służącego eksploatacji i eksterminacji setek tysięcy ludzi. 

Podobny charakter – obozu głównego dla kilku, kilkunastu, a potem kilkudziesięciu i więcej podobozów – miały obozy Sachsenhausen, Buchenwald, Flossenbürg, Neuengamme, obóz kobiecy Ravensbrück, Mauthausen-Gusen. Wszystkie one powstały w III Rzeszy (ten ostatni na terenie anektowanej Austrii) jeszcze przed atakiem Niemiec na Polskę we wrześniu 1939– i działały niemal do ostatnich tygodni wojny. Ostatnie z podobozów tego rozbudowanego systemu tworzono pośpiesznie jeszcze na początku 1945, by na potrzeby gospodarki wojennej do końca wyzyskać niewolniczą pracę tysięcy więźniów i więźniarek tych obozów – pośród nich także tych nielicznych polskich Żydów i Żydówek, którzy uszli bezpośredniej Zagładzie. 

Już 2 września 1939 skierowano do nowoutworzonego obozu w Stutthofie na Mierzei Wiślanej pierwszy transport aresztowanych dzień wcześniej w Gdańsku i na Kaszubach przedstawicieli polskiej inteligencji. W miarę eskalacji okupacyjnego terroru i wojennej ekspansji na wschód ten lokalny ośrodek represji, podległy gdańskiej policji, stał się ważnym ogniwem systemu obozów koncentracyjnych SS. W styczniu 1942 formalnie włączono go pod zarząd Inspektoratu Obozów Koncentracyjnych z siedzibą w Oranienburgu, który z kolei podlegał bezpośrednio Głównemu Urzędowi Gospodarki i Administracji SS. Do stale rozbudowywanego obozu trafiali więźniowie różnych narodowości, także Żydzi, choć nadal, jak w wielu innych obozach koncentracyjnych, dominowali polscy więźniowie „polityczni”, pośród nich więźniowie Pawiaka i warszawscy cywile przywiezieni tu w czasie powstania warszawskiego. 

W tym samym czasie, bo od lata 1944, do Stutthofu i jego kilkudziesięciu podobozów rozproszonych między Szczecinem a Królewcem kierowano duże transporty Żydów i Żydówek „ewakuowanych” z innych ośrodków terroru na terenie Litwy i Łotwy – w sumie prawie 50 tysięcy osób. Tych ludzi traktowano szczególnie okrutnie – niezdolnych do pracy natychmiast uśmiercano, także w zbudowanej w tym celu latem 1943 komorze gazowej, a zwłoki palono w krematorium. Ostatni rozdział historii Stutthofu i jego podobozów – podobny jak w innych obozach koncentracyjnych pod nadzorem SS, choć jeszcze bardziej dramatyczny – to zarządzane pośpiesznie, chaotyczne ewakuacje więźniów dokonywane drogą lądową („marsze śmierci”) i morską („barki śmierci”). Z wycieńczenia, zimna, głodu, a przede wszystkim w wyniku masowych rozstrzeliwań osób niezdolnych do dalszej drogi zginęła w nich niemal połowa z szacowanej liczby 65 tysięcy ofiar tego obozu. W tej liczbie największą grupę ofiar stanowili Żydzi i Żydówki – około 28 tysięcy. Gdy 9 maja 1945 oddziały radzieckie weszły do opuszczonego przez SS obozu, zastały w nim jeszcze około 150 więźniów. 

Przywołana tu przykładowo historia Stutthofu – najdłużej działającego obozu koncentracyjnego na okupowanych ziemiach polskich – obrazuje sprawność i elastyczność nazistowskiej polityki eksterminacyjnej. Lokalny obóz policyjny, utworzony w celu izolacji i eliminacji miejscowych elit okupowanego kraju, staje się podległym Berlinowi i włączonym w złożony system organizacyjny regularnym obozem koncentracyjnym, by w końcowej fazie wojny stać się de facto jednym z ostatnich centrów wdrażania planu „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”. Obóz działał długo po zamknięciu, a nawet próbach zatarcia śladów po ośrodkach Zagłady w Chełmnie nad Nerem, a potem w głównych lokalizacjach Akcji „Reinhardt” – Treblince, Sobiborze i Bełżcu, gdzie w ciągu kilkunastu miesięcy Niemcy zamordowali ponad 1,5 miliona Żydów – bez ewidencji, numeracji, pasiaków, baraków mieszkalnych, komand roboczych, racji żywnościowych – bez całej obozowej struktury i rutyny. Finałem Akcji „Reinhardt” było wymordowanie jednego dnia, 3 listopada 1943 roku, około 18 tysięcy Żydów w obozie koncentracyjnym na Majdanku. 

Tu oba porządki terroru – izolacji, deprywacji i ekonomicznej eksploatacji więźniów włączonych do obozowych ewidencji oraz natychmiastowej eksterminacji (przede wszystkim) Żydów, miały się organizacyjnie zazębiać i funkcjonalnie dopełniać. Także w ten sposób, że Żydzi uznani za zdolnych do pracy mieli szansę na przekierowanie – arbitralnym aktem selekcji – z trybów Zagłady w regularne tryby obozowe. Przydzielony numer obozowy nie był dla nikogo przepustką do życia, a już najmniej dla Żydów – dawał jednak minimalną szansę i nieraz wielką nadzieję i determinację na ocalenie. Szacuje się, że do KL Auschwitz trafiło około 1,1 miliona Żydów. Z tej liczby jako więźniów zarejestrowano około 200 tysięcy osób. Liczbę żydowskich ofiar Auschwitz szacuje się na około 1 milion. Te proporcje wiele mówią o szansach przeżycia. Dla porównania z zarejestrowanych w KL Auschwitz około 150 tysięcy Polaków życie straciło około 70 tysięcy. 

Dokumenty i artefakty, którymi ilustrujemy tutaj zróżnicowane obozowe doświadczenia polskich Żydów, pokazują takie właśnie warianty ich ocalenia. Są to w większości biografie warszawskie, które łączy doświadczenie ukrywania się – ale też aktywnego funkcjonowania – pod polskim nazwiskiem „po aryjskiej stronie”. Nazistowski system obozowy rozpoznał i traktował nasze bohaterki – mamy tu niemal same świadectwa kobiece – jako Polki, nie-Żydówki.